Мафхуми «адаб» дар забони араби

Истилои *адаб* дар оѓозба он маъное, ки имрўз мефахмем, набудааст ва дар тули таърихи тањавули худ се марњаларо аз сар гузарондааст.

Дар ањди xоњилият ва садри Ислом њануз *адаб* лафзи маъмул ва маъруф нашудааст ва дар баъзе њолатњо ба маънои асосии худ, яъне ахлоќ ва тарбияи нек истифода мегардидааст. Аз xумла њадиси Пайѓамбари Ислом њам, ки мегуяд: « Аддабани арабb ањсана таъдиби ( Худовандам маро адабb нек омўзанд)»  муштаќоти дигари ин калима њам ба маънои ахлоќу тарбияти нек шуда менамоянд. Чунончи лафзи *маъдуба* њам аз  муштаќоти адаб буда маънии таклифи ба мењмони , таом додан ва эњтиром кардан мењмонро дорад. Дар марњалаи нахустини тањавули худ вожаи адаб њамон маънои ахлоќу тарбияти некро доштааст.

Дар муњити душвори тоќатфарсои биёбон агар тўшаи мусофир тамом мешуд, њалокети у муќарар ва нагузарад буд. Аз ин савоб дар миёни арабb  бадави касе, ки ба рањгузарон мусофирон ва паноњангон сарпаноњ ва обу ѓизо медоданд, мавриди иззат ва ё эњтиром ќабул ќарор мегирифтан. Оинb мењмоннавози ва xавонмардиву саховатманди яъне таъдиб, шартиу ќунуни араб бадавии буд ва онон бо ин сифати худ ифтихор мекарданд. Њарчанд, ки араби бадавb худ вазъи мањрумият ва бебизоативу  ќашоќb зиндаги дошт, саънb мекарданд чунин , чун мардак карим ва мењмоннавоз некном биёбад. Тадриxан дар охирњои ањди xоњилият, ки марњилаи аввали тањаввули вожаи *адаб* будааст, ин истилоњо бибад миънии восеътаре касб кард, чун низоми ва муќаррарати ахлоќ тарбият ва рафтору пиндори нек одамон дар xоисаи ибтидои ќабл аз истилои маъмул гардидааст.

Марњилаи тањавули вожаи *адаб* аз замони зуњури Ислом оѓоз мегардад. Дар ин марњила ба сабаби он , ки Ислом дини ахлоќ ва тарбияи инсонњо мањсуб мешуд, xоммеаи исломи таќозо мекард, ки оинаи муслимин дорои ахлоќу тарбияи нек бошад. Аз ин замон вожаи *адаб* чун муродифи ахлоќу тарбият истифодаи бештаре пайдо кард ва дар ањди Уммавиён табаќаи муаллимон ба вуxуд омаданд, ки онњоро муадибон , яъне  даабомузон номиданд. Њамин тариќ , дар марњалаи дуюми тањаввубли худ вожаи *адаб* дорои маънии илми шуд, ки нишонае аз таълимро дар худ дорад.

Дар марњалаи сеюми тањаввули вожаи *адаб* , ки  асоси  аз замони Аббосиён оѓоз мегардад, ки ба сабаби он, ки кори таълими ахлоќу тарбият ба воситаи таълими ривояту ќиссава амсолу ахбор, шеъру хитоба ва монанди онњо ба амал меомад, тадриxан истилоњи *адаб* ба мазмуни донишњое итлоќ шуд, ки тарбияи аќлb ва ахлоќиву маънавии инсонро бар ў доштанд. Аз ин xост, ки истилоњи *адаб* ва xамъи он *адаб* ба маънии назму насри њунари имрўз њам роиx аст, вале истилоњи *адабиёт* , ки дар забони форсb ба ин маъни маъмўл аст, дар забони араби истифода нашуда ва ба xои  он *адаб* ва *адаб* мустамаъл аст.

Ва ин чуни дар баъзе китобњо адаб-ро xунин шањр додаанд. Яъне адабиёт аз калимаи араби адаб аст. Адаб маънењои зиёд дорад аз xумла дар ибтидои ин калима маънои тартиб, нигоњдошти њад ва риояи њар чизро доштааст. Њамаи маъноњои пасин аз њамин маънои нахустин ибтидо мегаранд. Адаб, ки дар шакли xамъи умумиятёфтаи одоб низ серистеъмол аст. Алњол ба маънои хулќи нек рафтори писандида , кирдори шоистаи тањсин, ба xо овардани эњтиром , хулоса одоби ќобили ќабули њамагон фањмида мешавад бар замми ин акнун одоб ба маънои ахлоќи њамида нек нињодb њусни муомила, илму дониш ва њунарест, ки дар вуxуди шахсияте xамъ омада , xамъяти мавxуда онро аз фазилатњои бењтарини инсон шумурда, ба xо овардани  онро аз аъзои худ талаб менамояд. Дар даврањои пеш илмњои оид ба адабиётро одоб мегуфтанд, ки аз аруз, ќофия, луѓат, маъони, баён, бадеъ ва ѓайра иборат буданд бо фаро гирифтани ин илмњо шахс метавонест, ки худро дар сухан ва њусни калом аз њалол ва нуќсон эмин нигоњ дорад. Ва ин чунин дар китоби «أحَد أمين ضحى الإسلام * чунин омадааст. Њангоме, ки котибон ба миён омадаанд доираи донишу фарњанг васеъ гардид онњо аз котиб талаб карданд, ки бояд аз фарњанги форси ва араб ибо хабар бошанд ва бо ин калимаи адабиёт мафњуми васеъро касб карда чунин шањрро соњиб шуд адабиёт маънои аз њар соња чизе донистанро дорад.

Чун сухан аз адабиёти ањди xоњилb, алалхусус шеъри он ба миён ояд, фасоњату балоѓат ва пухтагию шеваии шеъру шоири ин ањд касро ба њайрат меоарад ва аз он , ки бо ин гунна њунари болои суханвари ањди ин шуароро xоњилият гуфтаанд, як навъи эътирозе пайдо мешавад.

Он фасањату балоѓате калом , ки дар ашори бозмонда аз ањди xоњилият мушоњида мешавад, ки ин гунна шеъру шоири бояд марњалаи садсолањоро тай намуда бошад, то ба ин пояи камол ва ќудрат расида тавонад. Мутаасифона аз намунањои ќадими шеъри ањди xоњилb дар даст нест ба охири асри панxум ва оѓози асри шашуми милоди талу дорад. Сабаби ин њолат дар он аст, ки ассари осори ин ањд аз миён рафтааст ва ба ин ба ин маъне яке аз донишмандони ањди Исломи Абу Амр ибни ал-Алло (ваф – 770 м ) гуфтааст: «ончи аз сухани аъраб ба шумо расидааст, бас андак аст. Агар фаровон ба дасти шумо мерасид, ба донишу шеъри бисёр даст меёфтед». Яке аз сабабњои асоси аз миён рафтани ќисмати зиёди ашъори шуаро ањди ќадимтари xоњили дар он будааст, ки китобати ашъор маъмул набуда, шеъри шоирон фаќат дар њофизаи худи онњо ва ровиёнашон нигоњ дошта мешудааст. Ба таъбири дигар , ровиён «деъвонњои зинда» — и шоирон будаанд ва бо даргузашт ё њалокати шоирону ровиён дар майдонњои набардњои ќабилави шеърњо њам аз байн рафтанд.

Ќадимтарин намунаи шеъри ба даст омада аз ањди xоњилият ќитъањо мебошад, ки ба муносибати xанги Басус ё анбаке пештар аз он эxод шудаанд. Ин ќитъањо , ки дар асл ќасидањои комил будаанд, ба  собиќаи хеле тулонии пеш аз онњо доштаи шеъру шоирии араб далолат менамоянд.

Нахустин xамоварандагони шеъру насри xоњилb ровиён будаанд ва аз xумлаи ровиёни ќабилаи Rурайш Мањрама ибн Навфал, Хувайтиб ибн Абдулъузо ќабл аз оѓози Ислом шўњрат доштаанд. Пас аз зуњири ислом теъдоди аз донишмандон чун Њаммод ар-равия ( ваф – 771 м ), Халаф ал- Ањмар (ваф – 796 м ), Абу Исњоќ ибн марор шайбони ( ваф – 821 м ), Асмачb Абдулмалик ибн Карб ( ваф – 828 м ), Абу Сайдал – Анборb ( ваф – 896 м ), ва дигарон низ ба xамоварии осори адаби ањди xоњилb машѓул шудаанд. Аз xумла, Њаммад ар-ровия муаллањоти сабъа ( њафтгона), Муфаззал аз-Зоби 128 ќасидаро бо номи «Муфаззалиёт» , Абу Таммоли ва Буњтари девонњое бо номи «Њамоса» шомили порањои шеъри ањди xоњилиро фароњам овардаанд.